تقدیم به کسانی که به آیات قرآن،

علمی می‌نگرند و به آن عشق می‌ورزند

 

خاستگاه قرآنی

تأسیس دفاتر اسناد رسمی

دفاتر اسناد رسمی در ایران نهادهایی حقوقی هستند که با توجه به نقش حاکمیتی که دارند، زیر نظر قوه قضائیه انجام وظیفه می‌کنند. از نگاهی دیگر، گرچه این نهادهای حقوقی به‌صورت شخصی و خصوصی اداره می‌شوند ولی از دیدگاه صنفی، در مجموع، همچون سایر مراکز و نهادهای حقوقی‌ـ‌مدنی، بر تمامی دفاتر اسناد رسمی سراسر کشور، چتر حمایتی کانون سردفتران و دفتریاران گسترده است که امر مهم نظارت بر این دفاتر، از طریق کانون مذکور صورت می‌گیرد.

مشارکت و فعالیت در تشکل‌های صنفی از مبانی تأسیس دفاتر اسناد رسمی می‌باشد. پس طبق منشور کانون سردفتران و دفتریاران ایران؛[2]

همکاری با کانون سردفتران و دفتریاران از اهم وظایف و مسؤولیت‌های دفاتر اسناد رسمی کشور می‌باشد؛

حفظ اسرار مردم و ارباب رجوع از مبانی فکری و اخلاقی و اسلامی کارکنان دفاتر اسناد رسمی در کشور ایران می‌باشد؛

بی‌طرفی سردفتران و دفتریاران دفاتر اسناد رسمی در مورد طرفین معامله از اخلاق و عرف اجتماعی آنان سرچشمه می‌گیرد؛

* سردفتران باید در تمام امور مربوط به دفترخانه در مقابل اشخاصی که کارهایشان به وی محول گردیده با بی‌طرفی کامل و عدم تبعیض بین طرفین ارباب‌رجوع، عدالت را سرلوحه‌ی کارخود قرار دهند.

در خصوص شخصیت، وقار و منزلت کارکنان دفاتر اسناد رسمی به طور صریح در مفاد منشور کانون سردفتران و دفتریاران آمده است؛

* شخصیت سردفتر به عنوان کاتب عادل و امین مردم، در نوع لباس پوشیدن و حسن رفتار و طرز سخن گفتن و حضور به‌موقع در محل کار و ارائه خدمات ثبتی بر پایه کتابت بالعدل بهتر نمودار خواهد شد.

داشتن مهارت، تبحر و تجربه را می‌توان از مبانی اصلی و مبتنی بر ساختار کلی دفاتر اسناد رسمی در ایران دانست؛

* سردفتران وظایف شغلی را با مهارت و آمادگی کامل و با علم فراگیر در حوزه‌های مربوط به مسایل سردفتری، حقوق خصوصی و سایر حقوق مرتبط و با معیارهای پذیرفته شده حکومتی انجام دهند.

جذب مشتری و ترغیب ارباب رجوع برای ثبت معاملات خود در دفاتر اسناد رسمی از اهمیت شایانی برخوردار است و در خصوص ثبت رسمی اسناد به نحو قابل توجهی در ایران فرهنگ‌سازی می‌شود به طوری که هم اکنون مراجعه به دفاتر اسناد رسمی از سوی ایرانیان؛ بیش از پیش، زیاد شده است :

اطلاع رسانی و تبلیغات باعث می‌شود که دفاتر اسناد رسمی بتوانند در شرایط رقابت سالم و آزاد، کارکرد و بازده مفیدی در جامعه ایران داشته باشند:

منظور و مقصود از تأسیس قانونی دفاتر اسناد رسمی در ایران، تسهیل و تسریع در کار مراجعان و ارباب رجوع و تضمین اجرای قراردادها و عقود می‌باشد. در این دفاتر، انواع و اقسام قراردادها، معاملات، ایقاعات، رهن، اجاره، وکالت، مضاربه، جُعاله و گواهی امضا و دیگر عقود و معاملات مربوط به اموال منقول و غیر‌منقول ثبت می‌شود.

مراجعان و ارباب رجوع با ثبت سند خود در دفتر اسناد رسمی، اطمینان خاطر و تضمین قانونی می‌گیرند و مطمئن می‌شوند که با لغو و نقض احتمالی قرارداد از سوی یکی از طرفین، طرف دیگر بتواند به مراجع قانونی و قضایی شکایت ببرد و حسب مورد پشتیبانی دستگاه قضایی را برای خود پیش‌رو داشته باشد.

مراجعه فراوان و بیش از پیش مردم ایران برای ثبت معاملات و اسناد خود در دفاتر اسناد رسمی مقدمه ترقی و ارتقا و اعتلا و ازدیاد این دفاتر در سراسر کشور را فراهم آورده است و ایرانی‌ها به خوبی بر این مسأله واقف‌اند که می‌توانند حامی جدّی و قانونی مانند دفاتر اسناد رسمی برای ثبت قراردادهای خود داشته باشند و آسوده خاطر باشند که یک مرجع قانونی و شبه‌قضایی از این افراد پشتیبانی می‌نماید.

قانونگذار ایرانی کوشیده است امور ثبتی در دفتر اسناد رسمی را به مسایل فقهی و آیات قرآنی مرتبط نماید و تعاملی بین این دوایر برقرار کند. پر واضح است که آیات قرآنی که در آن حقوق انسانی قید شده است به طور علمی مورد تفسیر و تأویل و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و این گفته «ابن عباس» را باید در نظر گرفت که می‌گوید؛ اَلقُرآنُ یُفَسِّرُهُ الزّمان (قرآن آن است که زمان آن‌را تفسیر می‌کند)^[3] و واقعآ تشریح و تفسیر علمی از قرآن را بیان می‌کند. در مورد آیات 282 و 283 سوره بقره می‌توان گفت رابطه مستقیم بین این دو آیه و گواه و شهود گرفتن برای ثبت معاملات و قراردادهای مالی در دفاتر اسناد رسمی وجود دارد. به همین سبب، آوردن ترجمه‌ها و تفاسیر مختلف از شیعیان و اهل سنت در این نوشته، خالی از لطف نمی‌باشد که همین گفته‌ها و بیانات بر نکته‌ای تأکید دارد که قرآن، یک کتاب علمی هم می‌باشد که دانشمند و عالمی تمام شمول می‌طلبد که این علم نهفته قرآنی را برای قانونگذاران و حقوق‌دانان، هویدا و آشکار کند و رموز مخفی قرآن را در مورد مسایل اجتماعی تبیین نماید.

متن آیات شریفه 282 و 283 سوره مبارکه «بقره» از قرآن کریم که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده، این چنین است :

«یا اَیُّهَاالّذینَ امَنُوا اِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ اِلی اَجَلٍ مُسَمّیً فَاکْتُبُوهُ وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَ لایَاْبَ کاتِبٌ اَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُملِلِ الّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَ لْیَتَّقِ اللهَ رَبَّه وَ لایَبْخَس مِنْهُ شَیْئًا فَاِنْ کانَ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفیهًا اَوْ ضَعیفًا اَوْ لایَسْتَطیعُ اَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّه بِالْعَدْلِ وَ اسْتَشْهِدُوا شَهیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَاِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْدیهُما فَتُذَکِّرَ اِحْدیهُمَا الْاُخْری وَ لایَابَ الشُّهَداءُ اِذا ما دُعُوا وَ لاتَسْئَمُوا اَنْ تَکْتبُوُهُ صَغیراً اَوْکَبیراً اِلی اَجَلِه ذالِکُمْ اَقْسَطُ عِنْدَاللهِ وَ اَقْوَمُ لِلشَّهادَڑِ وَ اَدْنی اَلّا تَرْتابُوا اِلّا اَنْ تَکوُنَ تِجارَڑً حاضِرَڑً تُدیرُونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ اَلّا تَکْتُبُوها وَاَشْهِدُوا اِذاتَبایَعْتُمْ وَ لایُضارَّ کاتِبٌ وَ لاشَهیدٌ وَ اِنْ تَفْعَلوُا فَاِنَّه فُسُوقٌ بِکُمْ وَ اتَّقُوا اللهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللهُ وَ اللهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلیمٌ* وَ اِنْ کُنْتُمْ عَلی سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کاتِبًا فَرِهانٌ مَقْبُوضَهٌ فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّالَّذِی اؤْتُمِن اَمانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللهَ رَبَّه وَ لاتَکْتُمُوا الشَّهادَڑَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَاِنَّه اثِمٌ قَلْبُه وَ اللهُ بِما تَعْمَلوُنَ عَلیمٌ»

ای اهل ایمان چون به‌قرض و نسیه معامله کنید تا زمانی معین، سند ونوشته در میان باشد و بایست نویسنده درستکاری معامله‌ی میان شما را بنویسد و از نوشتن ابا نکند که خدا به وی نوشتن آموخته پس باید بنویسد و مدیون امضا کند و از خدا بترسد از آنچه مقرر شده چیزی نکاهد (و نیفزاید) و اگر مدیون سفیه و یا صغیر است و صلاحیت امضا ندارد ولی او به عدل و درستی امضا کند، و دو تن از مردان گواه آرید و اگر دو مرد نیابید یک تن مرد و دو زن هر که را طرفین راضی شوند گواه گیرند که اگر یک نفر آنها فراموش کند دیگری را در خاطر باشد و هرگاه شهود را (به مجلس و یا به محکمه) بخوانند امتناع از رفتن نکند. در نوشتن آن باتاریخ معین مسامحه نکنید چه معامله کوچک و (چه) بزرگ باشد این درست‌تر است نزد خدا و محکم‌تر برای شهادت و نزدیکتر به اینکه شکل و ریبی در معامله پیش نیاید که موجب نزاع شود مگر آنکه معامله نقد حاضر باشد که دست به‌دست میان شما برود. در این صورت، باکی نیست که ننویسید و هر گاه معامله‌ (ی متاع مهمی و مال پر بهائی) کنید در آن گواه گیرید و نبایست به‌نویسنده و گواه (در حال و کارشان) ضرری رسد (و بی‌اجر مانند) اگر چنین کنید نافرمانی کرده‌اید از خدا بترسید (نافرمانی حکم او نکنید) خداوند به شما تعلیم مصالح امور کند و خدا به همه چیز داناست.

و اگر در سفر باشید و نویسنده (برای سند قرض و معامله نسیه) نیابید برای وثیقه‌دین گروی گرفته شود و اگر امین داند برخی را برخی به آن کس که امین شناخته امانت بسپارید و از خدا بترسید و به امانت خیانت نکنید و کتمان شهادت ننمایید که هر کس کتمان شهادت کند البته به‌دل گناه‌کار است و خدا از همه کار (پیدا و نهان) شما آگاه است.

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه به یکدیگر دینی پیدا کردید ـ‌به سبب خرید و فروش، وام و جز اینها‌ـ تا سر‌آمدی معین، پس آن را بنویسید و نویسنده‌ای میان شما آن را به درستی و داد بنویسد. و نویسنده به پاس اینکه خدا به او آموخته است نباید از نوشتن سرباز زند پس باید بنویسد. و کسی که حق برگردن اوست ـ‌وامدار و بدهکار‌ـ باید وام‌نامه را املا کند و از خدای، پروردگار خویش، پروا داشته باشد و چیزی از آن نکاهد. پس اگر کسی که حق برگردن اوست کم خرد یا ناتوان ـ‌کودک و مانند آن‌ـ بود یا نتواند املا کند سرپرست او به درستی و داد املا کند؛ و دو گواه از مردانتان به گواهی گیرید، و اگر دو مرد نبود یک مرد و دو زن از گواهانی که بپسندید که اگر یکی از آن دو فراموش ]یا اشتباه  [کند دیگری به یادش آرد. و چون گواهان را بخوانند نباید سرباز زنند. و از نوشتن آن ـ وام یا بدهی ـ ، کوچک باشد یا بزرگ ـ‌تا سرآمد آن‌ـ دلتنگ و آزرده مشوید. این ]نوشتنِ شما [ نزد خداوند عادلانه‌تر و گواهی را پاینده‌تر و به آنکه در شک و بدگمانی نیفتید نزدیک‌تر است؛ مگر آنکه بازرگانیِ نقد باشد که میان خود ] دست به دست[ می‌گردانید، پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید. و چون خرید و فروش کنید، گواه گیرید؛ و به نویسنده و گواه نباید زیان رسد؛ و اگر چنین کنید آن نافرمانیِ شماست. و از خدا پروا کنید، و خدا شما را می‌آموزد؛ و خدا به هر چیزی داناست.[7]

و اگر در سفر باشید و نویسنده‌ای نیابید پس گروگانی گرفته شود، و اگر یکی از شما دیگری را امین شمرد، آن‌که امین شمرده شده ـ‌امانت به وی سپرده شده‌ـ است امانت را باز‌دهد و از خدای، پروردگار خویش، پروا کند. و گواهی را پنهان مکنید، و هر که آن را پنهان کند دل او گناهکار است، و خدا بدانچه می‌کنید داناست.

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون وامی تا مدتی معین به یکدیگر دهید، آن را بنویسید. و باید در بین شما کاتبی باشد که آن را به درستی بنویسد. کاتب نباید که در نوشتن از آنچه خدا به او آموخته است، سرپیچی کند. و مدیون باید که بر کاتب املا کند و از الله، پروردگار خود بترسد و از آن هیچ نکاهد. اگر مدیون سفیه یا صغیر بود و خود املا‌کردن نمی‌توانست، ولیِ او از روی عدالت املا کند و دو شاهد مرد به شهادت گیرید. اگر دو مرد نبود، یک مرد و دو زن که به آنها رضایت دهید شهادت بدهند، تا اگر یکی فراموش کرد دیگری به یادش بیاورد. و شاهدان چون به شهادت دعوت شوند، نباید که از شهادت خودداری کنند. و از نوشتن مدت دین خود، چه کوچک و چه بزرگ، ملول مشوید. این روش در نزد خدا عادلانه‌تر است، و شهادت را استوار دارنده‌تر و شک و تردید را زایل‌کننده‌تر. و هرگاه معامله نقدی باشد اگر برای آن سندی ننویسید، مرتکب گناهی نشده‌اید. و چون معامله‌ای کنید، شاهدی گیرید. نباید به کاتب و شاهد زیانی برسد، که اگر چنین کنید نافرمانی کرده‌اید. از خدای بترسید. خدا شما را تعلیم می‌دهد و او بر هر چیزی آگاه است.

هرگاه در سفر بودید و کاتبی نیافتید، باید چیزی به گرو گرفته شود، و اگر کسی از شما دیگری را امین دانست، آن کس که امین دانسته‌شده، امانت را بازدهد و باید از الله، پروردگارش، بترسد. و شهادت را کتمان مکنید. هر کس که شهادت را کتمان کند، به دل گناهکار است و خدا از کاری که می‌کنید، آگاه است.

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه به وامی تا سر‌رسیدی معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید. و باید نویسنده‌ای ] صورت معامله را [براساس عدالت، میان شما بنویسد. و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن خودداری کند؛ همان گونه ] و به شکرانه آن [ که خدا او را آموزش داده است. و کسی که بدهکار است باید املا کند، و او ] نویسنده[ بنویسد. و از خدا که پروردگار اوست، پروا نماید، و از آن، چیزی نکاهد. پس اگر کسی که حق بر ذمه اوست، سفیه یا ناتوان است، یا خود نمی‌تواند املا کند، پس ولی او باید با ]رعایت[ عدالت، املا نماید. و دو شاهد از مردانتان را به شهادت طلبید، پس اگر دو مرد نبودند، مردی را با دو زن، از میان گواهانی که ]به عدالت آنان[ رضایت دارید ]گواه بگیرید[، تا ]اگر [یکی از آن دو ]زن[ فراموش کرد،] زنِ[ دیگر، وی را یادآوری کند و چون گواهان احضار شوند، نباید خودداری ورزند. و از نوشتنِ ]بدهی[ چه خرد باشد یا بزرگ، ملول نشوید، تا سررسیدش ]فرا رسد[. این ]نوشتنِ [شما، نزد خدا عادلانه‌تر، و برای شهادت استوارتر، و برای اینکه دچار شک نشوید ]به احتیاط [نزدیکتر است، مگر آنکه داد و ستدی نقدی باشد که آن را میان خود ]دست به دست[ برگزار می‌کنید؛ در این صورت، بر شما گناهی نیست که آن را ننویسید. و ]در هر حال[ هرگاه داد و ستد کردید گواه بگیرید. و هیچ نویسنده و گواهی نباید زیان ببیند. و اگر چنین کنید، از نافرمانی شما خواهد بود. و از خدا پروا کنید. و خدا ]بدین گونه[ به شما آموزش می‌دهد. و خدا به هر چیزی داناست.

و اگر در سفر بودید و نویسنده‌ای نیافتید وثیقه‌ای بگیرید؛ و اگر برخی از شما برخی دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده، باید سپرده وی را باز پس دهد؛ و باید از خداوند که پروردگار اوست، پروا کند. و شهادت را کتمان مکنید، و هرکه آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است، و خداوند به آنچه انجام می‌دهید داناست.

ای مؤمنان اگر وامی به یکدیگر ]یا معامله نسیه‌ای انجام[ دادید که سررسید معینی داشت آن را بنویسید، و باید نویسنده‌ای در میان شما دادگرانه آن را بنویسد، و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن آن سرباز زند، چرا که ]‌و به شکرانه آنکه‌[ خداوند او را آموزش داده است، باید کسی که وام بر عهده اوست، املا کند و او ]نویسنده [بنویسد و از خداوند ]جهان[، پروردگارش پروا کند. اما چیزی از آن فرونگذارد؛ اما اگر کسی که وام بر عهده اوست کم‌خرد یا ناتوان باشد، یا املا کردن نتواند، باید «ولی» او عادلانه املا کند، و دو شاهد از مردان خودتان ]مسلمانان[ را بر آن گواه بگیرید، و اگر دو مرد نبود، یک مرد و دو زن از گواهانی که می‌پسندید ]انتخاب کنید[، که اگر یکی از آنها فراموش کرد، آن دیگری به یادش آورد، و گواهان چون ]برای ادای گواهی [خوانده شوند، سرباز نزنند، و ملول نشوید از اینکه آن را چه خرد باشد چه بزرگ، طبق سررسیدش بنویسید؛ این کار نزد خداوند درست‌تر و از لحاظ گواهی دادن استوارتر و بی‌شک و شبهه‌تر است؛ مگر آنکه داد و ستد نقدی باشد که بین خود ]دستادست [برگزار کنید، که در این صورت گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید؛ و چون داد و ستد کنید ]بر آن[ گواه بگیرید؛ و نباید نویسنده و گواه رنجانده شوند، و اگر چنین کاری کنید، نافرمانی کرده‌اید؛ و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند ]بدین گونه[ به شما آموزش می‌دهد؛ و خدا به هر چیز داناست.

و اگر در سفر بودید و نویسنده نیافتید باید گرویی بستانید؛ پس اگر کسی از شما دیگری را امین دانست ] و گرویی نگرفت[  باید کسی که امین دانسته‌شده، امانت ]دین[ خود را باز‌پس‌دهد و از خداوند ]جهان [، پروردگارش، پروا کند. و شهادت را کتمان نکنید. و هر کس که آن را کتمان کند، دلش گنهکار است. و خداوند به آنچه می‌کنید داناست.

---

[1]. نایب رئیس کانون سردفتران و دفتریاران و سردفتر اسناد رسمی 287 تهران.

[2] . گفتنی است این منشور، به هر دلیل، تاکنون مورد تأیید قرار نگرفته و قابل تأمل و بررسی است.

[3] . ر.ک.: تفسیر نمونه، جمعی از نویسندگان، زیر‌نظر مکارم شیرازی، ناصر، ج. اول.

[4] . القرآن الکریم؛ ترجمه: الهی قمشه‌ای، مهدی، نشر بینش، تهران، 1370، صص. 71 و 72.

[5] . همان، صص. 72 و 73.

[6] . القرآن الحکیم؛ ترجمه: مجتبوی، سیدجلال‌الدین، انتشارات حکمت، تهران، بهار 1376، ص. 48.

[7] . پاورقی استاد مجتبوی؛ این آیه که طولانی‌ترین آیه در قرآن است شرایط صحت و سلامت داد‌و‌ستد و پاک بودن آن را از اشتباه و ستم و اجحاف بیان می‌کند، از جمله اینکه؛ (1) برای هر دَینی اعم از وام یا معامله نسیه و مانند آن که یکی از دو طرف بدهکار می‌شود باید سند تنظیم و نوشته شود. (2) نویسنده‌ای غیر از دو طرف معامله آن را بنویسد. (3) در نوشتن قرارداد حق را رعایت کند و راست و درست بنویسد. (4) نویسنده که احکام معاملات را می‌داند نباید از نوشتن سرباز زند. (5) قرارداد را بدهکار که حق بر‌گردن اوست املا کند. (6) بدهکار به هنگام املا کردن باید خدا را در نظر داشته باشد و چیزی از حق فروگذار نکند. (7) اگر بدهکار سفیه یا کودک یا لال بود، ولی او باید املا کند. (8) او نیز عدل را رعایت کند و از حق منحرف نشود. (9) علاوه بر نوشتن، طرفین قرارداد دو شاهد مرد یا یک مرد و دو زن بگیرند. (10) بدهی کم باشد یا زیاد باید نوشته شود اما اگر معامله به صورت نقد باشد نوشتن لازم نیست. (11) در خرید و فروش نقد گواه بگیرند. (12) به نویسنده و گواه نباید زیان برسد.

[8] . همان، ص. 49.

[9] . قرآن مجید؛ ترجمه: آیتی، عبدالمحمد، سروش (واحد احیای هنرهای اسلامی)، تهران، 1367، ص. 49.

[10] . همان، ص. 50.

[11] . قرآن مجید؛ ترجمه: فولادوند، محمدمهدی، دارالقرآن الکریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، قم، دی‌ماه 1376، ص. 48.

[12] . همان، ص. 49.

[13] . قرآن کریم؛ ترجمه: خرمشاهی، بهاءالدین، انتشارات دوستان، تهران، 1376، ص. 48.

[14] . همان، ص. 49.